Chùa tọa lạc tại thôn Điềm Tịnh, xã Ninh Phụng, Thị xã Ninh Hòa, tỉnh Khánh Hòa.
Chùa còn có một số tên gọi khác như: chùa Kỳ Lân, chùa Điềm Tịnh, chùa Thiên Bửu Thượng, Tổ đình Thiên Bửu. Sở dĩ có tên Thiên Bửu Thượng, Thiên Bửu Hạ vì chùa Thiên Bửu ở làng Điềm Tịnh được khai sơn trước nên người dân gọi là Thiên Bửu Thượng, ngôi chùa Thiên Bửu Hạ ở xã Ninh Bình. Trước kia, làng Điềm Tịnh có tên là Xuân An, sau đổi là Điềm An, lần sau đổi thành Điềm Tịnh và tên gọi đó tồn tại đến ngày nay.
Chùa do Hòa thượng Tế Hiển, hiệu Bửu Dương, khai sơn vào khoảng giữa thế kỷ XVIII và truyền bá chi phái Thiền Liễu Quán đầu tiên ở Ninh Hòa. Hòa thượng Bửu Dương khai sơn hai ngôi chùa và đặt tên là Thiên Bửu. Hiện nay, long vị của Hòa thượng được thờ ở 3 chùa: Thiên Bửu Thượng, Thiên Bửu Hạ, chùa Phổ Hóa. Long vị ở chùa Thiên Bửu Thượng và chùa Thiên Bửu Hạ cho chúng ta biết “Đại lão Hòa Thượng tên Húy là Tế Hiển, tên Hiệu là Bửu Dương đời 36 Lâm Tế Chánh Tông, sáng tạo chùa Thiên Bửu. Kỵ ngày 20 tháng 2”. Căn cứ vào tư liệu Hán văn khắc trên chuông chùa Thanh Lương, có thông tin về vị Hòa thượng Bửu Dương, năm Cảnh Hưng thứ 24 (1763) Ngài chứng minh đúc chuông chùa Thanh Lương (làng Nhĩ Sự).
Phổ hệ truyền thừa tại Tổ đình Thiên Bửu thuộc dòng kệ Liễu Quán, từ đời thứ 36 Hòa thượng Bửu Dương đến đời 43, truyền thừa từ chữ Tế đến chữ Nguyên là 9 đời. Các vị trụ trì kế thế nhau đến nay trên 10 vị, nhiều vị thuộc hàng danh đức. Tổ Phước Tường về trụ trì chùa Thiên Bửu trong thời gian 1922 – 1932, chùa trở nên hưng thịnh với nhiều tăng, tín đồ.
Trải qua thời gian, chùa được tu bổ nhiều đợt, gần đây nhất là năm 2018 xây dựng nhà Tăng.
Di tích gồm các công trình kiến trúc: Tam quan, Tiền đường, Chánh điện, nhà Đông, nhà Tây, nhà tăng.
Cách chùa khoảng 500m là khu cổ tháp, nơi đây còn lại 5 ngôi tháp cổ của các vị sư trụ trì chùa Thiên Bửu. Ngôi tháp để lại ấn tượng nhất mang giá trị nghệ thuật cao nhất là tháp tổ Bửu Dương – vị tổ khai sơn chùa Thiên Bửu. Bảo tháp gồm 7 tầng, toàn thân tháp xây trên 1 bệ hình mai rùa, có 4 rồng chầu, 2 lân phục. Trước trụ cổng đắp hình hoa sen với mai, lan, trúc, tước và cặp thơ đối chữ Hán. Thân tháp là 56 bức phù điêu sinh động với đủ hình long, lân, quy, phụng, mai, lan, cúc, trúc, hạc tùng trúc tước, hoa sen tịnh bình, lư châu, thơ minh đối triện… được bài trí đăng đối. Đây là một công trình kiến trúc mang giá trị nghệ thuật cao, thể hiện sự tài hoa, khéo léo về trình độ và thẩm mỹ của người xưa.
Chùa Thiên Bửu là nơi sinh hoạt văn hóa và tâm linh của cộng đồng cư dân trong và ngoài thôn. Hàng năm, chùa tổ chức các lễ hội theo lịch âm thường niên: Ngày 20/2 giỗ tổ khai sơn chùa (Hòa thượng Tế Hiển – Bửu Dương); lễ Phật đản; lễ Vu Lan; ngày 28/7giỗ tổ Phước Tường. Ngoài ra, vào ngày 17 âm lịch hàng tháng, chùa tổ chức thuyết giảng tu thọ Bát quan trai (giảng dạy giữ gìn 8 giới nhà Phật) và các ngày sóc vọng hàng tháng.
Sự kiện lịch sử liên quan đến di tích: Năm 1930, chùa là nơi tập trung thanh niên trong thôn luyện tập võ nghệ, sinh hoạt văn hóa, giáo dục tinh thần yêu nước góp phần quan trọng trong cuộc biểu tình giành chính quyền cách mạng ngày 16.7.1930.
Ngày 29.1.1946, mặt trận Buôn Mê Thuột vỡ, quân Pháp ào ạt tiến thẳng xuống Quốc lộ 21 chiếm phủ lỵ Ninh Hòa. Lực lượng dân quân du kích tại địa phương phải cho sơ tán các cơ sở quan trọng trong đó có 01 lò rèn chế tạo vũ khí chuyển gấp qua chùa Thiên Bửu. Trụ trì chùa Thiên Bửu lúc bấy giờ là thầy Tâm Kính Bảo Thành đã bí mật để lò rèn vũ khí hoạt động, sau một thời gian lò rèn được chuyển về Tân Ninh – Tân Tứ.
Ban chỉ huy đặt mặt trận địa phương đặt tại chùa Thiên Bửu, bãi cát chùa là nơi cất giấu vũ khí và các tài liệu quan trọng, đài quan sát đặt tại cây me. Tháng 6/1947, một đại đội thuộc trung đoàn 80 do ông Hà Vi Tùng chỉ huy phối hợp với Trung đội Trần Hưng Đạo do ông Nguyễn Tấn Sang và Phạm Quyển chỉ huy để tổ chức đánh địch tại đình Điềm Tịnh và gò Phú Bình.
Năm 1966, thầy Không Đăng (tên thật là Phù Duy Cường, sinh năm 1930) trụ trì chùa đã tham gia cách mạng, giúp phong trào thanh niên học sinh yêu nước ở địa phương, may cờ giải phóng và tổ chức cho anh chị em viết truyền đơn, biểu ngữ, nội dung ủng hộ cách mạng.
Ghi nhận những giá trị về lịch sử và kiến trúc nghệ thuật của di tích, năm 2013, UBND tỉnh Khánh Hòa ban hành Quyết định số 3090/QĐ-CT.UBND xếp hạng Chùa Thiên Bửu là di tích lịch sử và kiến trúc nghệ thuật.
Hoàng Quý
