Đình Mỹ Hiệp tọa lạc tại tổ dân phố 3, phường Ninh Hiệp, thị xã Ninh Hòa, tỉnh Khánh Hòa. Đình cách UBND thị xã Ninh Hòa khoảng 300m về phía Nam.
Đình Mỹ Hiệp thờ các vị thần: Bản cảnh Thành hoàng, Đại càn quốc gia Nam Hải Tứ vị thánh nương, Tiền hiền – Hậu hiền, Tiên sư Thổ Công, Tiền bối – Hậu bối, Thiên Y A Na, Chúa Tiên Thần hậu Thánh mẫu nương nương, Nương nương Hồng nữ Tiên phi Châu báu nhị vị Thái tử chúa Thần nữ Man Nương, Phu nhân Cố Hỷ, Hoàng Thiên Hậu Thổ, Âm hồn, Ngũ hành, Sơn Lâm chúa tướng, Liệt sĩ.
Từ khi khởi dựng đến nay, đình Mỹ Hiệp đã trải qua những năm tu bổ: 1873, 1931, 1953, 1966, 1991, 2009.
Đình Mỹ Hiệp tọa lạc trong khuôn viên khép kín có tổng diện tích 1.162m2, mặt tiền của di tích quay về hướng Đông Bắc. Từ ngoài vào trong, đình Mỹ Hiệp có bố cục mặt bằng tổng thể như sau: Nghi môn, Án phong, cột cờ, 05 gian thờ [chính giữa là Tiền tế-Chính điện; bên trái là miếu Hội Đồng và liền kề với miếu Hội đồng là miếu Chúa tướng; bên phải là nhà Tiền hiền và liền kề với nhà thờ Tiền hiền là miếu Âm hồn]; nhà bếp và khuôn viên đình Mỹ Hiệp cũ.
Điểm nhấn trong trang trí, điêu khắc trên kiến trúc đình Mỹ Hiệp, đó là hệ thống cột gỗ và bộ vì nóc được kết cấu theo kiểu “giá chiêng” hay hệ thống linh vật: Long, lân, quy, phụng, hổ, dơi…được các nghệ nhân khai thác triệt để. Hình ảnh tứ linh thể hiện dưới dạng “Lưỡng long tranh châu”, hay hình ảnh “Bát tiên”, “Tứ quý”: Tùng, trúc, cúc, mai. Ngoài ra, theo lời truyền khẩu thì chữ “THẦN” tại Chính điện là do cụ Nguyễn Khanh viết tặng cho đình vào năm 1873.
Trong cuộc kháng chiến chống thực dân Pháp và đế quốc Mỹ xâm lược, đình Mỹ Hiệp là địa điểm diễn ra nhiều sự kiện lịch sử quan trọng của địa phương:
– Ngày 15/7/1930, đình Mỹ Hiệp là nơi tập hợp quần chúng nhân dân phân phát truyền đơn, tài liệu cho cuộc biểu tình ngày 16/7/1930 và ủng hộ phong trào Xô Viết Nghệ Tĩnh.
– Trong thời kỳ 1930-1945, đình Mỹ Hiệp là nơi liên lạc, hoạt động của cán bộ, chiến sĩ cách mạng của huyện Ninh Hòa và một số nơi khác của tỉnh Khánh Hòa.
– Ngày 16,17/8/1945, đình Mỹ Hiệp là nơi thanh niên tập luyện quân sự và tập trung lực lượng quần chúng chuẩn bị cho khởi nghĩa giành chính quyền. Sau khi giành chính quyền thắng lợi, UBNDCMLT (Ủy ban Nhân dân Cách mạng Lâm thời) phủ Ninh Hòa được thành lập và đóng tại đình Mỹ Hiệp một thời gian, sau đó chuyển về Phủ đường Ninh Hòa thì đình Mỹ Hiệp là trụ sở của UBNDCMLT thị trấn Ninh Hòa.
– Trong những ngày đầu tháng 9/1945, đình Mỹ Hiệp là nơi tổ chức quyên góp “Tuần lễ vàng”, mở các lớp bình dân học vụ để xóa nạn mù chữ cho nhân dân trong làng và một số làng lân cận.
– Sau khi thực dân Pháp quay trở lại xâm lược nước ta cuối năm 1945, đình Mỹ Hiệp trở thành nơi đóng quân của Bộ tư lệnh Tiền phương Mặt trận Nha Trang – Khánh Hòa trong những ngày đầu, sau đó là trụ sở của Ban chi viện, tiếp tế cho Mặt trận Nha Trang – Khánh Hòa. Bên cạnh đó, đình Mỹ Hiệp còn là nơi tổ chức tuyên truyền, đón tiếp, cứu chữa thương bệnh binh.
– Trong kháng chiến chống đế quốc Mỹ (1954-1975), đình Mỹ Hiệp tiếp tục là nơi nuôi giấu cán bộ cách mạng ở Ninh Hòa. Để chuẩn bị cho cuộc Tổng tiến công và nổi dậy mùa Xuân 1968, một số cán bộ của tỉnh và các đơn vị bộ đội được phân công về Ninh Hòa và chọn đình Mỹ Hiệp làm nơi lưu trú và họp bàn kế hoạch. Khi ta tấn công địch ở quận lỵ Ninh Hòa Tết Mậu Thân, đình Mỹ Hiệp là nơi tập trung lực lượng và là nơi cứu chữa tạm thời thương binh trước khi đưa về hậu cứ điều trị.
Hàng năm, nhân dân phường Ninh Hiệp tổ chức lễ hội đình Mỹ Hiệp vào tháng 02 Âm lịch. Lễ hội đình Mỹ Hiệp thực sự là một ngày hội lớn của nhân dân phường Ninh Hiệp, thu hút đông đảo các tầng lớp nhân dân tới tham dự.
Ghi nhận những giá trị tiêu biểu của di tích, ngày 23/3/2009, UBND tỉnh ban hành Quyết định số 644/QĐ-UBND xếp hạng đình Mỹ Hiệp là Di tích lịch sử – văn hóa cấp tỉnh.
Trần Thị Thanh Loan
